AMALI 3- KOMPOSISI TUBUH

PENGUKURAN KOMPOSISI TUBUH BADAN KAEDAH IMPEDANCE


PENGENALAN



Penilaian komposisi tubuh badan manusia ialah faktor yang penting dalam penentuan status pemakanan sama ada untuk individu mahupun populasi. Komposisi tubuh badan terdiri daripada 2 bahagian, iaitu bahagian tubuh berlemak dan bahagian tubuh tanpa lemak. Berat kedua-dua bahagian itu membentuk jumlah berat badan. Bahagian tubuh tanpa lemak termasuklah otot, tulang dan air. Komposisi tubuh seseorang adalah tidak konstan dan dipengaruh oleh pelbagai faktor, seperti jantina umur tahap pertumbuhan atau perkembangan, kecergasan fizikal, status hormon dan kehamilan.

Bodystat 1500 MDD adalah alat yang dicipta untuk membekalkan satu kaedah yang cepat dan efektif untuk mengukur komposisi tubuh. Alat itu adalah hasil daripada teknologi moden dan sangat ideal untuk kegunaan perbuatan atau klinikal. Alat ini dicipta berdasarkan prinsip Bio-electrical Impedence Analysis. Ia boleh digunakan untuk mengukur komposisi tubuh termasuklah jisim lemak, jisim tubuh tanpa lemak, total berat
badan optimal, aras air badan dan sebagainya. Prinsip fizikal di sebalik teknik BIA ialah, komposisi tubuh tanpa lemak (otot, tulang, cecair badan) mempunyai 60-75% cecair elektrolit. Maka, bahagian ini boleh mengkonduksikan elektrik jauh lebih baik daripada komposisi lemak badan. Ini disebabkan komposisi lemak badan hanya mengandungi kandungan cecair yang sedikit, iaitu antara 5-10 %. Kedua-dua komposisi itu mempunyai nilai impedence yang sangat berbeza terhadap isyarat elektrik tinggi frekuensi. Pengukuran impedence tunggal menggambarkan darjah keresistenan terhadap pengaliran arus dalam badan, di mana cecair merupakan konduktor yang baik manakala lemak adalah konduktor yang tidak baik ( John et al. 1979). Kaedah pengukuran komposisi tubuh ini tidak memerlukan kemahiran dan bacaan ukuran yang sama boleh diperoleh pada setiap kali pengukuran. Alat ini boleh digunakan oleh semua orang kecuali bagi wanita yang hamil.

Kaedah antropometri adalah satu lagi kaedah untuk mengukur komposisi tubuh badan. Menurut Jelliffe (1966), antropometri adalah ukuran variasi dimensi fizikal dan komposisi kasar tubuh manusia pada tahap umur dan status pemakanan yang berlainan. Menurut beliau juga, penilaian antropometri dapat membezakan saiz tubuh secara keseluruhan. Ini merangkumi perkembangan rangka serta tisu lembut, iaitu tisu otot dan tisu lemak. Selepas Jelliffe, Mahan dan Arlin (1992) pula menyatakan bahawq, antropometri merupakan satu cara yang berkesan dalam pemeriksaan klinikal status pemakanan seseorang. Secara am, antropometri boleh dibahagi kepada 2 jenis, iaitu ukuran pertumbuhan untuk bayi, kanak-kanak dan remaja, misalnya ketinggian, berat badan dan sebagainya serta ukuran komposisi tubuh, seperti lipatan lemak dan jisim tubuh tanpa lemak. Setelah pengukuran dilakukan, indeks jisim tubuh(IJT), nisbah pinggang-pinggul, peratusan lemak tubuh, luas otot lengan atas dan luas lemak lengan atas dapat dihitung.
Pengukuran lipatan kulit denagn kaedah Harpenden Skinfold Calipers melibatkan penggunaan Kaliper untuk mencubit (pinch) kulit sampel pada tapak yang berlainan. Persamaan formula digunakan untuk menggantikan ukuran-ukuran yang telah dilakukan kepada bacaan lemak badan. Pengukuran antropometri ini memerlukan seseorang pengukur dan pemerhati yang terlatih dan mahir. Selain itu seseorang pengukur yang berbeza mungkin akan memberi hasil bacaan ukuran yang berbeza. Selain itu, pada populasi yang obes terutamanya, variasi ketumpatan lemak akan menyebabkan pemampatan lapisan lemak yang berbeza apabila kaliper digunakan (mencubit.) Lantaran itu, Harpenden Skinfold Caliper mungkin memberi pengukuran yang tidak tepat pada kumpulan populasi atau individual yang obes.

Sebarang perubahan dalam komposisi tubuh, tidak kira jisim lemak atau jisim tubuh tanpa lemak, menggambarkan status pemakanan seseorang. Pembahagian jisim lemak dan jisim tubuh tanpa lemak perlulah dikekal dalam suatu julat yang disarankan demi mengelakkan masalah kesihatan yang berkaitan dengan “overfat” dan “lowfat” Masalah-masalah “overfat” termasuklah tinggi tekanan darah, tinggi aras kolesterol, ateriosklerosis, penyakit koronari, masalah respiratori, gangguan fungsi ginjal dan sebagainya. Masalah berkaitan dengan “lowfat” juga boleh berlaku disebabkan tisu adipos juga terlibat dalam fungsi normal badan. Maka, pengukuran komposisi tubuh badan semakin penting bukan sahaja dalam bidang pemakanan, tetapi juga perubatan, fisiologi, sukan dan sebagainya.

Dalam makmal ini, kedua-dua kaedah ini, iaitu kaedah bodystat dan kaedah antropometri digunakan untuk mengukur komposisi tubuh,. Hasil yang diperoleh dibandingkan untuk melihat ketepatan kedua-dua kaedah.


OBJEKTIF



1. Mempelajari teknik pengukuran komposisi tubuh badan dengan menggunakan alat Bodystat dan kaedah Antropometri, iaitu pengukuran lipatan kulit dengan menggunakan Harpenden Skinfold Calipers.

2. Membuat perbandingan antara kaedah Bodystat dengan kaedah lipatan kulit dengan berdasarkan keputusan yang didapati.


METODOLOGI



Kaedah:
BIOIMPEDENCE
Alat : BODYSTAT 1500 MMD (Isle of Man, British Isle)

1. Subjek dikehendaki mematuhi perkara-perkara berikut sebelum pengukuran dilakukan.
 24 jam sebelum pengukuran, elakkan mengambil alkohol atau kafein.
 12 jam sebelum pengukuran, elakkan senaman atau aktiviti cergas.
 Pelajar dikehendaki berpuasa (tidak minum dan makan) 4-5 jam sebelum pengukuran dibuat.
 Jangan minum air yang banyak sebelum pengukuran dibuat.
 Pastikan subjek kosongkan pundi kencing sebelum ukuran dibuat.


*JANGAN melakukan aktiviti cergas sebelum ukuran dibuat. Tubuh badan akan kehilangan cecair tubuh melalui perpeluhan dan paras cecair yang rendah akan meningkatkan nilai impedance. Maka peratus lemak yang tinggi akan didapati.

2. Persiapan diri sebelum ukuran dibuat:
 Barang-barang dalam seluar dan kocek subjek dikeluarkan. Subjek dipastikan tidak membawa atau memakai barang-barang yang boleh bertindak sebagai konduktor elektrik.
 Berat badan tinggi subjek diukur dengan tepat dengan menggunakan alat penimbang SECA.
 Kasut dan stoking kanan subjek ditanggalkan.
 Subjek dikehendaki berbaring rata dengan lengan dan kaki sedikit terkangkang seperti yang ditunjukkan dalam rajah.






*LAMPIRAN 1.Dipastikan tiada bahagian tubuh yang bersentuhan di antara satu sama lain.

 Bagi subjek yang overweight, bahagian peha subjek mungkin bersentuhan. Maka kaki subjek perlu dikangkangkan lebih.
 Subjek dipastikan berbaring dalam keadaan yang selesa sebelum dilekatkan sensor pad.

 Pelekatan sensor pad dan sensor klip

i) Kawasan kulit yang akan dilekatkan ‘sensor pads’ dibersihkan dengan alkohol dan dikeringkan.
ii) Sensor pad dilekatkan di atas kulit, iaitu pada kaki dan tangan kanan tubuh.

 Pada tangan kanan:

i) Satu sensor pad dilekatkan pada kawasan buku lali jari tengah bahagian dasar tapak tangan.
ii) Sensor pad kedua dilekatkan pada sendi pergelangan tangan. Hujung ‘sensor pad’ hendaklah menyentuh sendi pergelangan tangan ini seperti yang ditunjukkan pada gambar rajah yang berikut:



• LAMPIRAN 2 Pada kaki kanan:

i) Satu sensor pad dilekatkan pada belakang tulang perantaraan ibu jari dengan jari pertama kaki.
ii) Sensor pad kedua menyentuh sendi pergelangan kaki seperti yang ditunjukkan dalam gambar rajah yang berikut:

LIHAT LAMPIRAN 3.





 Sensor pad disambungkan pada sensor clip yang disambungkan kepada alat EZ comp 1500.

 Subjek dikehendaki baring atas permukaan yang rata yang keras dengan kedua-dua kaki lurus dan tidak bersentuhan dan tangan di tepi badan. Tapak tangan menghadap ke bawah.

* Sebaik sahaja subjek baring pada posisi yang telentang, pastikan tungguk sekurang-kurangnya 4-5 minit sebelum tekan butang ENTER pada alat itu.

3. Suis alat dihidupkan

4. Data direkodkan:
i) Peratusan lemak dan kg/lb lemak
ii) Peratus jisim tanpa lemak dan kg/lb jisim tanpa lemak.
iii) BMR
iv) Pints water/liter water
v) ‘target fat’( di dapati dengan menekan Prog Target Weight)

pengenalan kepada antropometri

PENGENALAN

Jelliffe ( 1966 ) menakrifkan penilaian antropometri sebagai pengukuran variasi dimensi fizikal dan komposisi kasar tubuh badan manusia pada tahap umur dan pemakanan yang berlainan. Jadi, ini menunjukkan bahawa penilaian antropometri dapat membezakan saiz tubuh scara keseluruhannya termasuk perkembangan rangka serta tisu lembut, iaitu tisu otot dan tisu lemak.

Pada tahun 1992, Mahan dan Arlin telah mengeluarkan satu kenyataan bahawa antropometri adalah cara yang berkesan dalam pemeriksaan klinikal status pemakanan seseorang. Pertumbuhan dan perkembangan individu untuk masa lampau dapat dicerminkan melalui pengukuran fizikal ini. Contohnya, ukuran pada lilitan kepala terutamanya pada bayi umur kurang dari 2 tahun dan ketinggian iaitu panjang bayi. Ukuran yang lain seperti ukurlilit pinggang, lengan atas, lipatan kulit dan berat badan pula dapat mencerminkan status pemakanan seseorang pada masa tertentu. Dengan secara tidak langsung, bentuk simpanan lemak, iaitu sama ada dalam bentuk perauts lemak atau jisim tubuh tanpa lemak (JTTL) dapat dinilaikan.

Sejak tahun 1996 antropometri telah mula digunakan dan kerap digunakan untuk menilai status pemakanan seseorang. Ia adalah satu bidang sains yang berkaitan dengan pengukuran tinggi, berat, saiz, dan dimensi tubuh badan manusia. Di samping itu, antropometri juga memberikan gambaran berkenaan dengan keadaan malpemakanan, kelebihan makanan, ketidaklengkapan makanan dan situasi pemakanan.

Ukuran antropometri boleh dibahagikan kepada 2 jenis, iaitu:
1. ukuran komposisi tubuh
2. ukuran pertumbuhan.

Ukuran yang biasa digunakan ialah berat badan, ketinggian, lilitan pinggang, lilitan pinggul serta lengan. Ketinggian dan berat boleh diukur dengan stadiometer dan penimbang SECA di dalam makmal.. Ketinggian duduk, panjang lengan atas, lengan bawah, kelebaran biakromial dan kelebaran biiliocristal boleh diukur dengan menggunakan alat antropometri. Lipatan kulit bisep, trisep, subskapular dan iliac-crest pula diukur dengan menggunakan alat Harpenden skinfold calipers. Broad-faced sliding caliper Holtain digunakan untuk mengukur kelebaran siku. Pita ukur tidak elastic digunakan untuk mengukur ukurlilit kepala, lengan atas, pinggang, pinggul dan betis.

Indeks antropometri boleh diterbitkan daripada satu ukuran atau
kombinasi beberapa ukuran. Misalnya berat badan mengikut umur dan ketinggian mengikut umur merupakan satu ukuran, manakala BMI (Body Mass Indeks) dan WHR (Waist-Hip Ratio) merupakan kombinasi.

Kaedah Antropometri yang digunakan bagi menilai komposisi tubuh berdasarkan model di mana tubuh terbahagi kepada 2 bahagian iaitu lemak dan jisim tubuh tanpa lemak (JTTL) Teknik ini boleh menilai secara tidak langsung kedua-dua bahagian tubuh ini. Variasi dalam jumlah dan nisbah lemak kepada JTTL akan memberi gambaran mengenai stastus pemakanan.

Penentuan lemak tubuh dapat ditentukan dengan :

i) Ukuran lipatan kulit pada trisep ,bisep , subskapula dan suprailiak dengan menganggap ketebalan tisu adipos subskutan dapat menggambarkan nisbah jumlah lemak tubuh (TBF) yang konstan dan kedudukan lipatan kulit yang dipilih untuk ukuran dapat mewakili ketebalan kesemua tisu adipos subskutan.

ii) Nisbah pinggang-pinggul dengan nilai ‘cut-off” bagi risiko penyakit jantung , hipertensi dan diabetes. Nilai ‘cut-off’ untuk perempuan adalah 0.95 dan 0.85 untuk lelaki.

iii) Luas lemak anggota yang biasa digunakan termasuk Pertengahan lengan atas peha dan betis.

iv) Ukurlilit otot lengan dan luas kawasan otot lengan boleh digunakan bagi menilai jumlah jisim otot dalam tubuh. Kedua-dua dikira daripada UAC dan ukuran lipatan kulit trisep.

Terdapat beberapa kelebihan pengukuran Antropometri, antaranya ialah :
a) teknik mudah, selamat dan non-invasive
b) peralatan murah, boleh alih (portable) dan tahan lama
c) personel yang tidak berapa mahir juga boleh membuat ukuran
d) kaedah adalah persis dan tepat jika teknik standardised digunakan
e) maklumat yang didapati adalah daripada sejarah pemakanan jangkamasa panjang
f) boleh membantu mengenalpasti tahap-tahap salahpemakanan yang ringan, sederhana dan teruk
g) boleh menilai perubahan ‘secular trend’, perubahan status pemakanan jangkamasa panjang
h) boleh digunakan dalam penskrinan untuk mengenalpasti individu yang mempunyai risiko salahpemakanan

Namun begitu, terdapat juga beberapa kelemahan dalam penggunaan kaedah Antropometri ini :
a) kurang sensitif secara relatif, iaitu tidak boleh mengesan gangguan pemakanan dalam jangkamasa pendek dan tidak dapat mengenalpasti kekurangan nutrien yang spesifik.
b) Tidak dapat membezakan gangguan pertumbuhan atau komposisi tubuh yang disebabkan oleh kekurangan nutrien tertentu daripada gangguan yang disebabkan oleh ketidakseimbangan protein tenaga.
c) Faktor bukan pemakanan seperti penyakit, genetik, variasi harian dan penggunaan tenaga yang menurun boleh mengurangkan kepekaan dan ketepatan Antropometri.

Terdapat berbagai-bagai jenis peralatan yang digunakan bagi membuat
ukuran Antropometri. Pemilihan alat bergantung kepada keperluan keadaan, di antaranya ialah kemudahan cara penggunaan, ketepatan, mudah dibawa dan harga peralatan tersebut. Alat-alat yang biasa digunakan dalam pengukuran Antropometri adalah stadiometer , antropometer , Harpenden skinfold calipers dan lain-lain lagi.

Terdapat 4 jenis indeks pertumbuhan, iaitu:

i. ukurlilit kepala-mengikut-umur yang boleh digunakan sebagai indeks malpemakanan protein-tenaga kronik (PEM) sehingga 2 tahun
ii. Ketinggian-mengikut-umur yang merupakan indeks bagi masalah kerencatan atau ‘stunting’
iii. Berat badan-mengikut-umur yang merupakan indeks malpemakanan akut bagi kanak-kanak berumur 6 bulan hingga 7 tahun.
iv. Berat badan-mengikut-ketinggian yang merupakan indeks yang sensitif untuk status pemakanan kini.

Data rujukan Antropometri boleh diterbitkan daripada 2 sumber berlainan, iaitu data tempatan dan data antarabangsa. Data rujukan biasanya diklasifikasikan mengikut umur, jantina dan kadang-kala etnik. Klasifikasi mengikut pembolehubah lain seperti bilangan adik-beradik dalam keluarga atau tahap kematangan boleh meningkatkan kepekaan dan ketepatan data untuk mengenalpasti individu atau kumpulan yang berisiko tinggi.

Beberapa faktor perlu diambil perhatian. Antaranya ialah penggunaan alatan yang betul, landmark pada tubuh, keadaan sekeliling dan pastikan subjek tidak melakukan aktiviti seperti: senaman seblum ukuran diambil, semasa kita menafsirkan penilaian antropometri, perlu mengambil kira faktor-faktor seperti etnik, berat lahir, jisim tubuh tanpa lemak (JTTL), luas otot lengan dan luas lemak lengan atas.

Kaedah ini dapat menilai keberkesanan program pencelahan(intervensi) makanan. Hal ini demikian kerana indeks komposisi tubuh yang diterbitkan daripada ukuran antropometri dapat digunakan untuk mengenalpasti individu berisiko tinggi terhadap sesuatu penyakit.